Hyrje

Kohėt e fundit, midis studiuesve dhe shkrimtarėve tė krishterė ka patur njė debat. Ai ėshtė bėrė i njohur (pas titullit tė publikimit amerikan i cili sinjalizoi raundin e parė tė diskutimit) si ‘beteja pėr Biblėn’. Nė tė vėrtetė, ky nuk ėshtė njė debat i ri. Shumė prej argumenteve tė tij janė dėgjuar dhe pėrdorur qė mė parė. Por, deri tani, kjo ėshtė njė betejė e zhvilluar nga studiuesit, dhe jo nga tė krishterėt e thjeshtė. Nuk ėshtė qėllimi i kėtij libri tė diskutojė atė betejė!

Nė vend tė kėsaj, kėto faqe janė shkruar mbi bindjen se po luftohet njė tjetėr ‘betejė pėr Biblėn’. Kjo betejė tjetėr luftohet ditė pėr ditė nė jetėn e ēdo tė krishteri. Ėshtė beteja e leximit, kuptimit, dhe vėnies nė praktikė tė mesazhit tė Biblės. Nė fakt, nė shumė mėnyra kjo ėshtė njė betejė shumė mė e gjerė se tjetra, sepse ajo pėrfshin tė krishterėt e shumė sfondeve dhe pikėpamjeve tė ndryshme. Ajo tė pėrfshin ty dhe mua. Dhe sigurisht, kjo ėshtė njė betejė e lashtė.

Disa prej atyre qė argumentojnė pėr pagabueshmėrinė e fjalės sė Perėndisė vėnė nė dukje prototipin e debatit tė tyre, i cili mund tė gjendet nė kapitujt e parė tė librit tė Zanafillės. Atje, Satani tha: ‘Me siguri Perėndia nuk tha kėshtu!’ ‘Pse, me tė vėrtetė i besoni fjalės sė Perėndisė?’ Por veprimi nė atė konfliktin e parė nuk kufizohej vetėm nė autoritetin e fjalės sė Perėndisė. Nė njė mėnyrė tė hollė, ai ishte edhe rreth asaj se ēfarė kishte thėnė Perėndia, se si duhej tė interpretohej ajo (‘Ju nuk keni pėr tė “vdekur” nė atė kuptim’ tha Satani), dhe nėse do t’i bindej asaj apo jo. Pikėrisht, kjo ėshtė beteja tė cilėn duhet ta luftojnė dita-ditės shumica prej nesh qė janė tė krishterė tė zakonshėm. Duhet qė tė lėshojmė vend nė jetėn tonė pėr tė dėgjuar se ēfarė po thotė Perėndia nėpėrmjet fjalės sė Tij; nuk ėshtė gjithmonė e lehtė qė ta kuptojmė nė mėnyrė tė drejtė atė qė shkruhet nė Shkrim; gjithmonė pėrballemi me sfidėn se si ta interpretojmė pėr situatėn tonė mėsimin e dhėnė njerėzve kaq shumė kohė mė parė. Dhe pastaj, ėshtė dhe ēėshtja e fundit: si mund ta ndjek kėtė mėsim me njė bindje praktike nė vetė jetėn time?

Kjo ėshtė beteja nė tė cilėn duhet tė rrėfej se e gjej veten duke luftuar. Ajo ėshtė pjesė e betejės nė jetėn e krishterė nė pėrgjithėsi, dhe kėshtu unė parashikoj se do tė vazhdoj tė luftoj deri nė fund tė jetės sime. Jo gjithmonė kam dalė me sukses nė tė: nė tė vėrtetė, nė njėfarė mėnyre shoh se lufta bėhet mė e ashpėr tani qė jam mė i rritur.

Biblėn kam filluar ta lexoj qė kur kam qenė i vogėl. Qė kur isha nėntė vjeē unė fillova tė ndjek Lidhjen e Shkrimit (Scripture Union) dhe fillova tė lexoj pėrditė nga njė pjesė tė fjalės sė Perėndisė, duke u lutur qė Ai tė m’i hapte sytė pėr tė zbuluar gjėrat e mrekullueshme nė tė. Mendoj se e gjeja mė tė lehtė atėherė pėr tė bėrė kohė, dhe pėr tė marrė kohė pėr tė lexuar dhe pėrvetėsuar pėrbrenda mesazhin e fjalės sė Perėndisė. Shpesh kam menduar se jam ushqyer me kapitalin qė kam qenė i mundur ta investoj atėherė. Tani, jeta ėshtė e mbushur me detyra dhe pėrgjegjėsi; koha duket tė zhduket me njė shpejtėsi alarmante. Gjithnjė e mė tepėr e shoh se koha duhet shfrytėzuar (Ef. 5:16). Por kjo ėshtė e vėrtetė pėr shumicėn prej nesh. Ėshtė kjo pėrvojė e ndarė midis nesh e cila u bė njė nga motivimet e mia kryesore pėr shkrimin e kėtij libri. Shpresoj se ai nuk do t’ju inkurajojė vetėm qė ju tė kushtoni mė shumė kohė dhe energji nė studimin e fjalės sė Perėndisė, por edhe pėr t’ju shpėtuar nga shumė qorrsokakė nė tė cilėt vėrdallosen shpesh lexuesit e Biblės.

Pėrkrah shumė librave tė vyer qė po shkruhen sot pėr autoritetin dhe frymėzimin e Biblės, ka vend edhe pėr njė libėr tjetėr qė ėshtė ndoshta pak mė shumė praktik. Unė mendoj kėshtu kėtė pėr kėtė arsye: tjetėr ėshtė tė thuash se Bibla ėshtė fjala e e pagabueshme e Perėndisė, dhe tjetėr ėshtė tė jetosh nėn dritėn e kėtij besimi; ta kuptosh Biblėn siē duhet nė mendje dhe t’i bindesh asaj plotėsisht nė jetė. Ėshtė tmerrėsisht e mundur qė tė pretendosh me zė tė lartė pėr autoritetin e Shkrimit, por tė jetosh njė jetė dhe tė shfaqėsh njė shpirt qė tregojnė pak pėr hirin e asaj Fryme qė ėshtė Autori i Shkrimit.

Ėshtė e mundur qė dy njerėz tė bien dakord qė Shkrimi ėshtė fjala e pagabueshme e Perėndisė, dhe megjithatė, ngaqė njėri (ose tė dy) e interpretojnė Shkrimin nė mėnyrė tė gabuar, tė lexojnė praktikisht dy libra tė ndryshėm. Por nėse nuk e trajtojmė siē duhet fjalėn e Perėndisė, dhe nuk e kuptojmė dhe nuk e zbatojmė siē duhet, rrėfimi ynė i pagabueshmėrisė sė saj nuk ka pėr tė ndikuar me tė vėrtetė nė jetėn tonė. Ngaqė Bibla na thotė “Kujdes me mua” siē na thotė dhe “Besomė plotėsisht”, unė jam pėrpjekur tė shkruaj njė hyrje pėr Biblėn nė kapitujt qė vijojnė, e cila do t’u vijė nė ndihmė atyre qė kanė filluar ta lexojnė vetė Biblėn dhe t’i shpėtojė ata prej disa grackave; dhe e cila gjithashtu do tė veprojė, siē shpresoj, edhe si njė gardh dhe rrjetė sigurie pėr ata qė kanė shkuar mė tej nė rrugė, duke i mbajtur ata nė rrugėn mbi tė cilėn shkėlqen si njė dritė e lavdishme Fjala e Perėndisė.

I jam mirėnjohės Toni Kollins-it (Tony Collins), dikur i shtėpisė botuese Hodder & Stoughton, pėr shtysėn qė mė dha pėr tė shkruar kėtė libėr. Forma qė ka marrė tani ishte sugjerim i tij dhe unė e kam vlerėsuar interesin e tij nė zhvillimin e librit. I jam gjithashtu mirėnjohės shokut tim shumė tė mirė Rev. Uilliam Dunlop i kishės sė Sh. Xhorxh-Tron (St. George’s-Tron Church) nė Glasgou pėr leximin dhe diskutimin e dorėshkrimit tim me mua. Ėshtė e panevojshme tė thuhet se asnjė prej kėtyre dy shokėve tė mi nuk mund tė mbahet pėrgjegjės pėr pėrmbajtjen! Si gjithmonė, dua t’i shpreh vlerėsimin tim familjes sime pėr inkurajimin e tyre dhe miqėsinė e dashur qė e bėn tė mundur shkruajtjen e njė libri!

	SINCLAIR B. FERGUSON
	Glasgou
	Tetor 1981

Kap. 1 Pse e kemi Biblėn?

Nė Dhiatėn e Re, shprehja ‘ėshtė shkruar’ ose njė frazė e ngjashme me tė shfaqet nė rreth nėntėdhjetė raste. Kaq shumė jemi mėsuar me ekzistencėn e librit tė quajtur “Bibėl”, dhe kaq shumė na ėshtė bėrė shprehi ta mendojmė atė si njė pjesė tė pandarė tė jetės sė krishterė - duke e lexuar privatisht, duke e dėgjuar tek lexohet dhe predikohet pėr tė nė publik - saqė rrallė, pėr tė mos thėnė kurrė, ndalemi pėr tė bėrė pyetjen: Pse e kemi Biblėn?

Nė vetvete, kjo ėshtė njė pyetje me gamė mjaft tė gjerė, ndoshta dhe hutuese pėr ata tė krishterė qė e kanė pėrdorur Biblėn qė kur mėsuan tė lexojnė. Sepse krishtėrimi ėshtė fe libri. Bindjet tona, mėnyra e jetesės dhe pėrvoja jonė e pėrditshme si tė krishterė janė tė mbrujtura dhe tė drejtuara thellėsisht prej pėrmbajtjes sė rreth njė mijė e gjashtėqind faqeve me informacion tė shtypur ngjeshur. Megjithatė, shumė rrallė tė krishterėt ndalen pėr tė pyetur: Po pse e kemi kėtė Bibėl tek e fundit?

Pėr shumė shekuj Bibla nuk ėshtė pėrdorur nė mėnyrėn qė shumė tė krishterė e pėrdorin sot, pėr studim biblik personal dhe pėrkushtues. Deri pas Reformimit dhe zhvillimit tė shtypshkronjės nė shekullin XVI, shumė pak njerėz tė zakonshėm ishin nė gjendje tė siguronin njė kopje tė Dhiatės sė Re. Pėr pjesėn mė tė gjatė tė historisė sė kishės sė krishterė, leximi i pėrditshėm i Biblės ka qenė luks i disave dhe aspak privilegji i masave. Atėherė, pse e kemi Biblėn, dhe pse besimi i krishterė ėshtė i ndėrthurur ngushtė me pėrmbajtjen e saj?

Zbulesa

Pėrgjigjja ėshtė se Perėndia komunikon me njerėzit, u zbulohet dhe i sjell ata nė bashkėsi me Tė pėrmes Biblės. Me pak fjalė, ėshtė Bibla ajo pėrmes sė cilės Perėndia e bėn tė njohur veten e Tij.

Ne zbulojmė se jeta shikohet nga njė kėndvėshtrim i ri pėrmes studimit tė mėsimeve dhe tė vėrtetave shpirtėrore tė mėdha tė shpalosura prej Shkrimit tė Shenjtė. Njohja dhe tė kuptuarit mė mirė e Perėndisė nė kėtė mėnyrė, na ndihmon. Nė kėtė mėnyrė shohim dorėn e Tij nė jetėn tonė, ndėrsa mė parė nuk arrinim t’i kuptonim provat qė kalonim; dhe ne e duam mė shumė Atė tani, sepse e ndiejmė se e njohim mė mirė. Ja pse ėshtė Bibla. Nėse ajo nuk e ka arritur ende kėtė rezultat, atėherė ende nuk kemi filluar ta pėrdorim si duhet.

Por, Bibla ėshtė mė shumė se kaq. Sepse nė tė vėrtetė, Bibla ėshtė mė shumė se vetėzbulesa e Perėndisė pėr ne. Ajo ėshtė ilaēi hyjnor, receta hyjnore pėr sėmundjen shpirtėrore. Nėse njerėzit nuk do ta kishin zhvilluar sėmundjen shpirtėrore, ndoshta nuk do ta kishim fare Biblėn. Pa dyshim se edhe nėse do ta kishim, ajo do tė tregonte njė histori shumė tė ndryshme prej asaj qė tregon. Atėherė, si ėshtė i sėmurė shpirtėrisht njeriu? Apostulli Pal e shpjegon gjendjen me kėto fjalė:

(Njerėzit)... mbysin tė vėrtetėn nė padrejtėsi, meqenėse ajo qė mund tė njihet prej Perėndisė ėshtė bėrė e dukshme nė ta, sepse Perėndia ua ka shfaqur atyre. Nė fakt cilėsitė e tij tė padukshme, fuqia e tij e pėrjetshme dhe hyjnia e tij, duke qenė tė dukshme nėpėrmjet veprave tė tij qė nga krijimi i botės, shihen qartė, me qėllim qė ata tė jenė tė pafalshėm. Sepse, megjithėse e njohėn Perėndinė, nuk e pėrlėvduan as e falėnderuan si Perėndi, pėrkundrazi u bėnė tė pamend nė arsyetimet e tyre dhe zemra e tyre pa gjykim u errėsua. Duke e deklaruar veten tė urtė, u bėnė tė marrė, dhe e shndėrruan lavdinė e Perėndisė tė pakalbshėm nė njė shėmbėllim tė ngjashėm me atė tė njė njeriu tė kalbshėm, tė shpendėve, tė kafshėve katėrkėmbėshe dhe tė rrėshqanorėve. (Rom. 1:18-23)

Kur Perėndia e krijoi njeriun nė shėmbėllimin e Tij (Zan. 1:26-7), i dha gėzimin e njohjes dhe shėrbimit ndaj Tij. Ai shfaqi natyrėn e Tij nė gjėrat qė kishte krijuar. Nė kėtė univers tė mrekullueshėm Ai i dha njeriut njė lloj pikture tė dukshme tė vetė cilėsive dhe aftėsive tė padukshme tė Tij. Ėshtė e pamundur pėr ne qė ta sjellim ndėr mend se si ka qenė kjo gjė. Ndoshta kur vėshtrojmė njė perėndim madhėshtor tė diellit, ose ndiejmė madhėshtinė e njė kafshe tė fuqishme tė vendeve tė egra, ose vėshtrojmė lart nė gjerėsinė e madhe tė hapėsirės sė spėrkatur me yje, ose mrekullohemi pėrbri djepit tė njė fėmije qė po fle dhe ndiejmė se na merret fryma me madhėshtinė e gjithė kėtyre gjėrave, ne prekim pėrvijimin e asaj se ē’do tė thotė ta njihje Perėndinė nėpėrmjet krijimit tė Tij. Por, mė pas zgjohemi gjithmonė me ashpėrsi; kujtojmė frikėrat, mėkatet, trishtimet tona dhe tė ardhmen e sigurt se tė gjitha kėto kėnaqėsi do tė priten nė mes nga vdekja. Por, nė fillim, kur u krijua njeriu, nė njohurinė e tij pėr Perėndinė nuk binin hije tė tilla. Dėshmia e Psalmit 19 rikap thelbin e kėsaj fryme:

Qiejtė tregojnė lavdinė e Perėndisė dhe kupa qiellore shpall veprėn e duarve tė tij. Njė ditė i flet ditės tjetėr dhe njė natė ia tregon tjetrės. Nuk kanė gojė, as fjalė; [ku] zėri i tyre nuk dėgjohet; por harmonia e tyre pėrhapet mbi gjithė dheun dhe mesazhi i tyre arrin deri nė skajin e botės. (Psalmi 19:1-4)

E gjithė kjo mund tė jetė akoma e vėrtetė (dhe sipas dėshmisė sė Biblės, ėshtė). Por, pa dyshim kjo nuk ėshtė mėnyra se si njerėzit e shohin jetėn. Njerėzit e vėnė nė dyshim mirėsinė e Perėndisė, madje hedhin poshtė edhe vetė ekzistencėn e Tij. Ata thonė se nuk shohin asnjė garanci pėr prezencėn e Tij, asnjė argument tė sigurt pėr ekzistencėn e Tij. Ēdo gjė qė rrethon shqyrtimin e fakteve, thonė ata, ėshtė nė errėsirė. Nuk ka asnjė dritė nė univers qė na udhėheq tė Perėndia. Dhe kėshtu, i kthejnė kurrizin.

Kjo nuk e ēudit aspak njė studiues tė Biblės. Por ai e kupton se thelbi i ēėshtjes ėshtė shumė i ndryshėm. Errėsira, thotė Pali, nuk ėshtė jashtė, por brenda. Nuk ėshtė pėr t’u ēuditur qė njerėzit nuk e zbulojnė Perėndinė, pasi ata janė bėrė tė kotė nė mendimet e tyre, dhe mendjet e tyre janė errėsuar. Tragjedia ėshtė se errėsira ėshtė brenda, jo jashtė! Fuqia e mrekullueshme e Perėndisė, dhe natyra e Tij si njė Perėndi i gjallė dhe i dashur mund tė shihen ende nė gjėrat qė ka bėrė. Madje edhe reliktet e zvetėnuara tė krijimit fillestar mbajnė ende shenjat e dorės sė dashur tė Krijuesit.

Kjo ėshtė pika therėse e jetės sonė. Krijimi na thėrret nė harmoni: Perėndia, Krijuesi e do dhe e pėrmban krijimin e Tij. Por, njerėzit janė verbuar ndaj zbulesės sė tij, janė ftohur ndaj dashurisė sė Tij, janė ngurtėsuar ndaj vullnetit tė Tij. Nga natyra e tyre ata nuk e njohin Perėndinė. Pak njerėz kanė dhėnė mė shumė mendim pėr kėtė, ose janė shprehur mė qartė pėr kėtė sesa francezi Zhan Kalvin. Ja ēfarė shkroi ai:

Ėshtė, pra, e kotė qė kaq shumė llamba qė digjen ndriēojnė mbi ne nė artin e gjithėsisė pėr tė shfaqur lavdinė e Autorit tė saj. Megjithėse na lajnė plotėsisht me rrezatimin e tyre, prapėseprapė, ato kurrė nuk mund tė na udhėheqin vetė nė rrugėn e drejtė. Pa dyshim qė ato lėshojnė disa shkėndija, por pėrpara se drita e tyre e plotė tė shkėlqejė, ato shuhen. Pėr kėtė arsye, apostulli... ka pėr qėllim tė thotė... se nė kėto shfaqje shpaloset hyjnueshmėria e padukshme e Zotit, por se ne nuk kemi sy pėr ta parė kėtė nė qoftė se nuk ndriēohen nga zbulesa e brendshme e Perėndisė nėpėrmjet besimit. (Institutet, I:v:14)

Perėndia ka vepruar kėshtu. Ai ka parė paaftėsinė natyrale tė njerėzve pėr ta njohur dhe dashur Atė, pėr ta kuptuar dhe t’i shėrbyer Atij, dhe ka ardhur nė ndihmė tė tyre. Kėtė e ka bėrė pėrmes njė vargu veprash tė fuqishme, me qėllim qė t’i kthejė njerėzit nė njohurinė e Tij. Por qė as kjo tė mos keqkuptohet apo shtrembėrohet, Ai na e ka dhėnė vetė shpjegimin pėr kėto ngjarje. Ai na tregon se ēfarė duhet tė presim nė jetėt tona kur i besojmė Atij, duke na treguar se si ka punuar nė jetėt e njerėzve si ne gjatė shekujve tė historisė biblike.

Letra drejtuar Hebrenjve, e cila nė thelb ėshtė njė libėr qė shpjegon rrugėn qė mund tė na sjellė te njohuria e Perėndisė nėpėrmjet Jezu Krishtit, hapet me njė pėrmbledhje tė asaj qė ka bėrė Perėndia pėr shėrimin e gjendjes sė njerėzve larg atij: Perėndia, mbasi u foli sė lashti shumė herė dhe nė shumė mėnyra etėrve me anė tė profetėve, sė fundi, kėto ditė na ka folur me anė tė Birit. (Heb. 1:1,2)

Zbulesa qė Perėndia i ka bėrė vetes sė Tij ka disa veēori tė rėndėsishme. E para, ėshtė historike: Perėndia ka ndėrhyrė nė historinė e kombeve me qėllim qė tė tregojė fuqinė dhe dashurinė e Tij. E dyta, ėshtė fjalore: Perėndia ka dhėnė njė interpretim dhe shpjegim tė qartė tė veprave tė Tij pėrmes atyre qė shkruan faqet e Shkrimit. Pastaj, ėshtė grumbullore: Perėndia e dha zbulesėn e Tij nė mėnyra tė ndryshme dhe kohė tė ndryshme. Dhe sė fundi, qendra e saj ėshtė Krishti: kjo zbulesė e arriti plotėsimin e saj kur Perėndia u foli njerėzve fjalėn e Tij tė fundit nė ardhjen e Birit tė Tij, Jezu Krishtit.

Perėndia ka folur nė kohė dhe mėnyra tė ndryshme. Shkrimi ėshtė regjistrimi i kėsaj zbulese. Nė njėfarė mėnyre mund tė kishte qenė e mundur qė jeta e krishterė tė jetohej pa tė. Njė brez mund t’ia kishte kaluar brezit tjetėr historinė e Jezusit dhe apostujve. Por Perėndia ėshtė shqetėsuar pėr ruajtjen pėr ne tė sė vėrtetės sė shpėtimit tė Tij. Kėshtu qė na ka dhėnė Biblėn. Ai e di se kujtesa e njerėzve ėshtė e shkurtėr, gjuhėt e tyre tė gjata dhe zemrat e tyre plot mashtrim. Bibla ruan nė njė formė tė besueshme pėr ne atė qė do tė ishte ngatėrruar gjatė shekujve.

Mirė e ka shkrimtari hollandez Herman Bavinck kur thotė: Fjala e shkruar... nuk humbet nė ajėr por vazhdon tė jetojė; ajo nuk ėshtė, si traditat gojore, e prirur tė falsifikohet;... ajo nuk ėshtė e kufizuar nė ata pak veta qė e dėgjojnė atė, por ėshtė e tillė, qė, pėrkundrazi, mund tė pėrhapet nė gjithė popujt dhe nė gjithė vendet. Shkrimi e bėn tė pėrhershme fjalėn e folur, e mbron atė ndaj falsifikimit, dhe e shpėrndan atė gjatė e gjerė. (Besimi Ynė I Arsyeshėm ‘Our Reasonable Faith’ fq. 96)

Kjo na kujton se Bibla nuk ėshtė shkruar kryesisht pėr studiuesit; ajo nuk u dha nga Perėndia pėr tė qenė njė libėr mėsimor nė kolegjet. Pėrkundrazi, ai ėshtė libri baritor i Perėndisė, dhe ka njė qėllim ungjillizues dhe ndėrtues - jo thjesht tė na mbushė kokėn me informacion, por tė na mbushė zemrėn me njohuri pėr Perėndinė dhe dashuri pėr Tė.

Kur e kuptojmė kėtė, zbulojmė efektin qė kjo gjė ka nė shpirtin tonė kur lexojmė apo dėgjojmė fjalėn e Perėndisė. Nuk duhet ta lejojmė kurrė vetveten qė tė largohet prej kėsaj sigurie, se ajo qė po lexojmė ėshtė njė mesazh tė cilin Perėndia e ka dhėnė nė mėnyrė tė veēantė dhe e ka ruajtur nė formė tė shkruar. Pėrmes saj Ai na tregon se sa shumė na do, dhe se si do tė punojė Ai nė jetėn tonė pėr tė na ndihmuar qė ne ta njohim dhe t’i shėrbejmė atij. Nėse e kuptojmė kėtė, atėherė ne do tė jemi tė gatshėm qė tė punojmė me kėmbėngulje pėr tė kuptuar Shkrimin kur na kėrkohet kjo gjė; do tė jemi tė gėzuar tė marrim ēfarėdolloj hapash tė nevojshėm pėr t’u bėrė tė njohur sa mė mirė me mendjen dhe vullnetin e Perėndisė nė Bibėl. Atėherė, ne kemi pėr tė filluar tė kuptojmė se vargjet e Shkrimit, rėndėsinė e tė cilave ne nuk e kuptonim mė pėrpara, janė bėrė plot kuptim dhe bekim nė jetėn tonė. Deri tani, kemi thėnė se Bibla ėshtė regjistrimi dhe interpretimi i zbulesės sė Perėndisė nė histori. Vetė Biblėn mund ta mendojmė si zbulesė. Por ka edhe dy ide tė tjera tė cilat duhet t’i rrokim pėr tė arritur tė kuptojmė se ēfarė ėshtė Bibla dhe pse Perėndia na e ka dhėnė atė pikėrisht kėshtu siē na e ka dhėnė. Sepse vetė Bibla deklaron se ėshtė njė libėr si hyjnor ashtu edhe njerėzor. Ajo ėshtė e frymėzuar nga Perėndia, dhe megjithatė nė faqet e saj ai ia pėrshtat veten e tij tė kuptuarit tė njeriut.

Frymėzimi

Themi se Bibla ėshtė e ‘frymėzuar’. Por ēfarė kuptojmė ne kur themi se besojmė se Bibla ėshtė ‘e frymėzuar nga Perėndia’? Madje, nuk ėshtė njė gjė e ashpėr tė themi se hera-herės tė krishterėt kanė ide shumė tė turbullta pėr frymėzimin - dhe madje jobiblike! Kur themi se Shkrimi ėshtė ‘i frymėzuar’, ne nuk kuptojmė se ėshtė ‘frymėzues’. Shpesh, ai ėshtė. Por ka shumė vargje qė nuk duken tė jenė shumė frymėzuese.

Merrni si shembull kapitullin e parė tė Ungjillit sipas Mateut. Si do tė reagonit nėse dikush do tė pėrpiqej tė predikonte mbi gjenealogjinė e gjatė tė Jezusit me tė cilėn hapet Ungjilli? Si do ta prisnit predikimin, nėse ajo listė e gjatė emrash do tė zgjidhej si lexim nga Bibla? Unė mendoj se do tė ishte shumė e saktė tė thuash se reagimi i zakonshėm do tė ishte: ‘E di qė na mėrzite shumė sot?!’ Kėshtu, nga njė pikėvėshtrim, Bibla nuk ėshtė gjithnjė libėr frymėzues (mendo pėr pjesė tė tėra nga Levitiku, apo disa nga ligjėratat qortuese nė librat e profetėve).

Por, pa dyshim qė nuk duhet ta teprojmė kur themi kėtė gjė. Sepse, kurdoherė qė fillojmė tė shohim kuptimin e vėrtetė, arsyen se pėrse shkrimtari pėrfshiu ato qė shkroi nė librin e tij, ne nė fakt zbulojmė se edhe vargje tė tilla tė errėta mund tė jenė frymėzuese. Kur arrijmė tė kuptojmė mesazhin qė rrjedh pėrmes gjenealogjisė sė Jezusit, se ‘Perėndia po plotėson qėllimin e tij vit pas viti’, atėherė zbulojmė se sa drithėruese ėshtė e gjithė kjo. Megjithatė, kur Pali i shkruajti Timoteut dhe tha se i gjithė Shkrimi ėshtė i frymėzuar prej Perėndisė, ai donte tė thoshte diēka tė ndryshme nga fjala ‘frymėzues’.

Ēfarė ėshtė frymėzimi? Dr. Benxhamin B. Uorfild (Benjamin B. Ėarfield), i cili dha mėsim nė Seminarin Princeton nė Sh.B.A., ka qenė eksperti i madh mbi subjektin e frymėzimit biblik nė shekullin e njėzetė. Ia vlen tė citojmė njė deklaratė mahnitėse qė shkroi ai: Ėshtė shumė e dėshirueshme qė ne ta ēlirojmė veten tonė qė nga fillimi prej ndikimeve qė dalin nga pėrdorimi i tanishėm i termit ‘frymėzim’. Ky term nuk ėshtė njė term biblik, dhe nėnkuptimet e tij etimologjike nuk janė nė pėrputhje tė plotė me konceptin biblik tė mėnyrave tė dhėnies sė Shkrimit nga veprimi hyjnor. (Shkronjat e pjerrėta janė prej autorit.) (Frymėzimi dhe Autoriteti i Biblės fq.153)

Ēfarė donte tė thoshte Uorfildi? Meqenėse ishte njė nga mbrojtėsit mė tė vendosur tė pagabueshmėrisė sė Biblės, duket njė gjė e habitshme qė ai mohoi se ajo ishte ‘e frymėzuar’! Por, ai donte tė thoshte kėtė: ne nuk duhet ta mendojmė Shkrimin si njė objekt nė tė cilin Perėndia fryn, por si diēka tė cilėn e ka ‘frymėnxjerrė’ vetė Perėndia. Pra, nuk ėshtė se Perėndia i shtoi diēka fjalės qė kishin shkruar njerėzit, por qė Perėndia ėshtė vetė origjina, burimi i asaj qė u shkrua. Si rrjedhim, nė Dhiatėn e Re ka vende tė ndryshme ku, kur citohet Dhiata e Vjetėr, fjalėt ‘Perėndia’ dhe ‘Shkrimi’ shihen tė ndėrkėmbyeshme. Nėse Shkrimi thotė diēka, atėherė (meqenėse Shkrimi ėshtė i frymėzuar nga Perėndia) ne mund tė themi: Perėndia e ka thėnė atė (shih Gal. 3:8; Rom. 9:17 ku ‘Shkrimi’ ėshtė nė tė vėrtetė i njėvlershėm me ‘Perėndia’; dhe Mat. 19:4,5 [ku citohet Zan. 2:24]; Heb. 3:7 [qė citon Ps. 95:7]; Vep. 4:24,25 [qė citon Ps. 2:1] ku ‘Shkrimi thotė’ konsiderohet i njėjtė me ‘Perėndia thotė’).

Dy gjėra pėrfshihen nė frymėzimin e Biblės. E para, Fryma e Shenjtė punoi pėrmes njerėzve qė shkruan librat e Biblės, dhe kėtė gjė e bėri nė njė mėnyrė tė tillė qė fjala e Perėndisė tė komunikohej nė atė qė shkruan ata. Pa dyshim qė shkrimtarėt ishin nė kontroll tė plotė tė vetvetes kur ndodhi kjo gjė. Por nė tė njėjtėn kohė ata ishin nėn kontrollin e Frymės sė Shenjtė.

Ne nuk e pėrjetojmė fuqinė e Frymės sė Shenjtė nė tė njėjtėn mėnyrė. Por, ndoshta, fuqinė e Tij e pėrjetojmė nė mėnyra paralele. Ne mund tė veprojmė duke patur kontroll tė plotė tė vetvetes, ndėrsa ecim nė Frymė; por, duke shikuar nė tė kaluarėn, zbulojmė se nėpėrmjet veprimeve tona janė plotėsuar qėllimet e Tij tė pėrkryera. Nė fakt, nė ato raste kur jemi mė tė ndėrgjegjshėm pėr praninė e Frymės nė jetėn tonė, jo vetėm qė nuk mendojmė se e kemi humbur kontrollin, por, pėrkundrazi, ndihemi mė shumė ne se kurrė ndonjėherė! Prandaj Pjetri thotė se shkruesit e Biblės shkruan tė shtyrė nga Fryma e Shenjtė (2 Pjet. 1:21).

Pikėrisht kėtė premtoi Jezusi kur foli me dishepujt e tij nė Dhomėn e Sipėrme. Ne ngutemi sė tepėrmi qė tė aplikojmė pėr veten tonė gjithēka qė ai u tha atėherė dishepujve (njė gabim i zakonshėm nė studimin tonė biblik, siē do ta shohim mė vonė). Por disa prej premtimeve qė dha ai atėherė ishin tė caktuara nė veēanti pėr apostujt:

Por Ngushėlluesi, Fryma e Shenjtė, qė Ati do ta dėrgojė nė emrin tim, do t’ju mėsojė ēdo gjė dhe do t’ju kujtojė tė gjitha kėto qė ju thashė. (Gjoni 14:26)

Por, kur tė vijė ai, Fryma e sė vėrtetės, ai do t’ju prijė nė ēdo tė vėrtetė, sepse ai nuk do tė flasė nga vetja, por do tė thotė gjithė ato gjėra qė ka dėgjuar dhe do t’ju kumtojė gjėrat qė do vijnė. (Gjoni 16:13)

Ky ėshtė premtimi qė Jezusi u dha atyre se do tė kishte njė Dhiatė tė Re, dhe se ata do tė ishin pėrgjegjės pėr shkrimin e saj, nėpėrmjet ndikimit tė Frymės sė Shenjtė.

Sė dyti, Perėndia mbizotėroi nė jetėt e njerėzve qė shkruan Biblėn. Pikėrisht, ashtu siē na pėrgatit ne pėr shėrbimin e tij, ashtu ai pėrgatiti pėrmes epokave njerėz tė cilėt do tė ishin tė pėrshtatshėm pėr tė shkruajtur ato lloje librash tė cilėt tani pėrbėjnė Biblėn. Pėrsėri, B. B. Uorfild e ka pėrshkruar siē duhet domethėnien e kėsaj:

Kur Perėndia dėshiroi qė t’u jepte njerėzve tė tij njė varg letrash si tė Palit, ai pėrgatiti njė Pal qė t’i shkruante ato, dhe Pali tė cilit ai ia ngarkoi kėtė detyrė ishte njė Pal i cili do t’i shkruante kėto letra nė mėnyrė tė vetvetishme. (Frymėzimi dhe Autoriteti i Biblės fq.155)

Kur, nė njė moshė tė re, Uorfildi shprehu kėtė pikėpamje, u akuzua nga disa tė krishterė sikur po mohonte frymėzimin e Biblės! E njėjta gjė do tė ndodhte ndoshta dhe sot. Megjithatė ky dyshim ėshtė shumė kuptimplotė pasi i ka rrėnjėt nė idenė e gabuar se meqė Bibla ėshtė e frymėzuar, ajo nuk mund tė jetė nė tė vėrtetė njerėzore, dhe si rrjedhim shkruesit nė tė vėrtetė nuk luajtėn asnjė rol tė vetėdijshėm nė shkrimin e saj. Ėshtė mėse e domosdoshme qė tė kuptojmė gabimin e kėsaj pikėpamjeje. Nė themel ajo ėshtė produkti i tė besuarit nė njė Perėndi i cili nuk ulet nė nivelin tonė, por, qė gjithmonė qėndron mėnjanė. Zotra tė tillė janė zotrat e mitologjisė greke dhe herezisė sė shekullit tė parė, por jo Perėndia dhe Ati i Zotit tonė Jezu Krisht. Derisa ne tė kuptojmė mrekullinė e Perėndisė qė u foli njerėzve, dhe e bėri kėtė gjė nėpėrmjet tyre, nuk do tė mėsojmė kurrė ta duam Biblėn dhe Perėndinė qė na e dha atė. Dhe kjo ėshtė pikėrisht pika sė cilės duhet t’i kthehemi tani.

Pėrshtatja

Nėse duam ta mendojmė pėr Biblėn siē duhet dhe tė dėgjojmė zėrin e Perėndisė nė tė, nevojitet tė pranojmė faktin se Bibla ėshtė e frymėzuar nga Perėndia. Por pėr tė kuptuar siē duhet mesazhin e saj, duhet qė tė pranojmė gjithashtu dhe faktin binjak me tė parin, qė Perėndia ia ka pėrshtatur urtėsinė e Tij tė pafundme nivelit tonė tė pėrjetimit duke na e dhėnė Biblėn nėpėrmjet njerėzve.

Karakteristikat njerėzore tė Biblės janė mjaft tė dukshme. Tek e fundit, ajo ėshtė njė vepėr e pėrbėrė e shkruar nga njerėz tė ndryshėm nė kohė tė ndryshme. Personaliteti, sfondi, preokupimet dhe dhuntitė e tyre shkėlqejnė pėrmes gjithė asaj qė shkruajtėn. Pėrveē kėsaj, librat e Biblės u hartuan nė mėnyra shumė tė ndryshme.

Si i shkroi Moisiu librat e parė tė Biblės? Ja njė sugjerim nga i ndieri E. J. Jang (Young), Ėshtė plotėsisht e mundur qė nė pėrpilimin e Pentateukut [pesė librat e parė tė Dhiatės sė Vjetėr - shėn. pėrk.], Moisiu tė ketė patur fragmente dokumentesh ekzistuese tė shkruara mė parė... (tė cilat) nė raste tė caktuara, mund tė shpjegojnė pėrdorimin e emrave hyjnorė nė Zanafillė. (Njė Hyrje nė Dhiatėn e Vjetėr fq.153)

Libri i Psalmeve, siē kuptohet qartė, u zhvillua brenda njė periudhe tė gjatė kohore, dhe pasqyron, ndoshta mė tepėr se ēdo libėr tjetėr i Dhiatės sė Vjetėr, pėrjetimet dhe emocionet e zakonshme njerėzore tė cilat, nėn mbikėqyrjen e dashur tė Perėndisė, kontribuan nė vlerėn shpirtėrore tė Shkrimit. Ungjilli sipas Llukės ėshtė njė dokument interesant, pasi autori i tij faktikisht na tregon se si e pėrpiloi atė. Si njė student i sotshėm kur shkruan njė tezė, ai pėrshkruan metodėn dhe qėllimet e tij:

Mbasi shumė veta ndėrmorėn tė renditin tregimin e ngjarjeve qė ndodhėn nė mesin tonė, ashtu si na i pėrcollėn ata qė ishin bėrė nga fillimi dėshmitarė okularė dhe shėrbyes tė fjalės, m’u duk e mirė edhe mua, pasi i hetova tė gjitha gjėrat me kujdes qė nga fillimi, tė t’i shkruaj sipas radhės, fort i nderuari Teofil, qė ti tė njohėsh vėrtetėsinė e gjėrave qė tė kanė mėsuar. (Lluka 1:1-4)

Bibla ėshtė njė libėr njerėzor prej kreut nė fund! Po nuk e kuptuam kėtė kemi pėr ta humbur mesazhin e saj.

Disa javė para se tė shkruaja kėtė libėr, dėgjova nė radio njė diskutim midis dy njerėzve me aftėsi tė konsiderueshme intelektuale qė mjerisht po ilustronte kėtė pikė. Ata po qaheshin sė bashku pėr zhdukjen nė rritje tė Versionit tė Autorizuar (Authorised Version, njė ndėr pėrkthimet mė tė vjetra tė Biblės nė anglisht). Pse? Sepse asnjė version tjetėr nuk krahasohej me dinjitetin e gjuhės sė tij. Nė versionet e tjera gjuha ishte tepėr e rėndomtė! Pikėpamja e tyre pėr qėllimin e gjuhės sė Biblės ėshtė pikėrisht e kundėrta e qėllimit tė Perėndisė. Ai donte tė ulej nė nivelin e njeriut dhe tė plotėsonte nevojat e Tij; kurse ata donin qė Bibla tė hiqej nga pėrjetimi dhe gjuha e zakonshme njerėzore. Por, tė bėsh kėtė do tė thotė tė mbyllėsh sytė para mrekullisė sė Shkrimit - se Perėndia ka denjuar t’u flase krijesave tė tij rebele dhe t’u tregojė atyre veten e Tij si Shpėtimtar.

Augustini shkroi kėshtu: Shkrimi vepron si tė thuash, si me hapat e njė nėne qė pėrkulet pėr fėmijėn e saj, pėr tė mos na lėnė pas nė dobėsinė tonė. Perėndia flet nėpėmjet njė njeriu, nė njė mėnyrė njerėzore, sepse nė tė folurit nė kėtė mėnyrė ai na kėrkon.

Ndikimi i kėsaj ėshtė i dyfishtė. E para ėshtė influenca qė kjo gjė ka nė mėnyrėn se si ne e studiojmė Biblėn. Nėse ajo ėshtė jo vetėm hyjnore por edhe njerėzore, atėherė ne nuk kemi pėr ta studiuar atė sikur tė kishte rėnė nga qielli. Bibla ėshtė shumė e ndryshme nga lloji i librit qė pretendohet tė jetė Kur’ani. Ėshtė e nevojshme qė tė shqyrtojmė kohėt, rrethanat dhe pėrjetimet pas shkrimit tė saj. Nevojitet qė tė zbulojmė se ēfarė kishte nė mendje shkrimtari kur ai shkroi, dhe ēfarė besonte ai se po u thoshte bashkėkohėsve tė tij. E gjithė kjo do tė na ndihmojė qė ne tė zbulojmė se ēfarė po na thotė Perėndia sot. Nė qoftė se kėtė lloj studimi nuk e marrim seriozisht, nuk duhet qė tė na ēudisė nėse pėrfundojmė duke e pėrdorur fjalėn e Perėndisė nė jetėn tonė nė njė mėnyrė tė ndryshme nga ajo qė dėshiron Ai.

Ndikimi i dytė i njohjes sė elementit njerėzor nė Bibėl ėshtė: kjo do tė na ndihmojė tė ēmojmė faktin se ėshtė e pashmangshme qė rreth natyrės dhe mesazhit tė Biblės tė ketė pyetje dhe probleme qė ne nuk mund t’i zgjidhim. Ngaqė duke na dhėnė Biblėn Perėndia ka depėrtuar nė historinė, ėshtė e mundur qė tė arrijmė nė pėrfundimin se misteret e Biblės janė aq tė shumta sa dhe ato pėr t’u pėrpjekur tė kuptohet personi dhe veprat e Zotit Jezus. Por kėto janė mistere qė duhet tė na bėjnė tė mrekullohemi dhe adhurojmė - qė Perėndia erdhi tek ne, edhe pse jemi burra dhe gra besimpakė; po, dhe gjithashtu, kuptimpakė.

Zoti ka folur. Ai ka zbritur nė nivelin tonė si njė atė qė flet me fėmijėt e tij, dhe e ka pėrulur veten. Prandaj, dhe ne, kur tė hapim faqet e Shkrimit duhet qė ta pėrulim veten tonė nėse duam tė takohemi me kėtė Zot tė mėshirshėm dhe komunikues. Sepse, me tė vėrtetė, nuk kemi pėr ta njohur Zotin nė fjalėn e Tij nėse nuk jemi tė gatshėm tė bėhemi si Ai nėpėrmjet studimit tė faqeve tė saj.